Tẩy trắng là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa tẩy trắng

Tẩy trắng là quá trình loại bỏ hoặc làm giảm sắc tố (chromophore) trên bề mặt vật liệu hoặc sinh chất thông qua tác nhân oxy hóa hoặc khử, nhằm làm sáng hoặc khôi phục màu gốc. Sắc tố có thể là liên kết đôi –C=C–, nhóm nitro –NO₂ hoặc nhóm carbonyl –C=O, chịu trách nhiệm hấp thu ánh sáng trong vùng khả kiến. Khi các liên kết này bị cắt đứt hoặc biến đổi, khả năng hấp thụ ánh sáng thay đổi, vật liệu trở nên sáng hoặc trắng hơn.

Khái niệm tẩy trắng không chỉ áp dụng trong ngành công nghiệp giặt tẩy mà còn mở rộng đến xử lý giấy, vải sợi, men răng và da. Phân biệt tẩy trắng hóa học sử dụng các chất oxy hóa/khử truyền thống với tẩy trắng quang xúc tác (photobleaching) kết hợp ánh sáng UV và chất xúc tác bán dẫn. Mỗi phương pháp có ưu – nhược điểm khác nhau về hiệu suất, tác động môi trường và độ an toàn.

Tính chất chung của quá trình tẩy trắng bao gồm:

• Phân hủy gốc sắc tố thành dẫn xuất không màu hoặc dễ hòa tan.
• Yêu cầu điều kiện pH, nhiệt độ và thời gian thích hợp để tối ưu hiệu suất.
• Khả năng quay vòng sử dụng chất tẩy (reusability) và khả năng phân hủy sinh học của dư lượng sau xử lý.

Cơ chế hóa học

Cơ chế tẩy trắng chủ yếu là phản ứng tạo gốc tự do (radical) để cắt đứt liên kết đôi trong chromophore. Ví dụ, hydrogen peroxide phân hủy theo phản ứng: $\mathrm{H}_2\mathrm{O}_2 \;\xrightarrow{\text{heat/UV}}\; 2\,\mathrm{HO}^\bullet$ Gốc hydroxyl (HO•) có hoạt tính rất cao, tấn công cấu trúc hữu cơ của sắc tố, dẫn đến oxy hóa thành sản phẩm không màu.

Trong tẩy trắng clo, phản ứng chính là: $\mathrm{Cl}_2 + \mathrm{H}_2\mathrm{O} \rightleftharpoons \mathrm{HOCl} + \mathrm{HCl}$ với HOCl (hypochlorous acid) tiếp tục phân hủy tạo gốc Cl• và OCl–, đồng thời oxy hóa nhóm chromophore. Phản ứng này kèm sinh nhiệt và cần kiểm soát pH (thường 6–8) để tránh tạo nhiều Cl₂ độc hại.

Các bước cơ bản trong cơ chế tẩy trắng:

1. Giải phóng gốc tự do (HO•, Cl•) hoặc chất oxy hóa mạnh.
2. Gốc tấn công và cắt đứt liên kết đôi trong chromophore.
3. Chuyển hóa dẫn xuất trung gian thành phân tử nhỏ không màu hoặc hòa tan.

Các phương pháp tẩy trắng

Tẩy trắng peroxide: Sử dụng H₂O₂ hoặc muối percarbonate/sodium perborate, thường ở pH kiềm (9–11) và nhiệt độ 60–90 °C. Ưu điểm: thân thiện môi trường (chỉ sinh H₂O, O₂), ít ăn mòn kim loại.

Tẩy trắng clo: Dùng sodium hypochlorite (NaOCl) hoặc calcium hypochlorite, hiệu quả nhanh ở pH 6–8. Nhược điểm: tạo AOX (adsorbable organic halides), phải xử lý khí Clo và dư chất.

Tẩy trắng xúc tác quang (photochemical bleaching): Kết hợp TiO₂ hoặc ZnO dưới chiếu UV để kích hoạt oxy hóa, tạo gốc •OH. Phương pháp này có thể xử lý ở nhiệt độ phòng, tiết kiệm năng lượng và giảm phụ phẩm.

Tẩy trắng sinh học (enzyme bleaching): Sử dụng peroxidase, laccase hoặc glucose oxidase để oxy hóa sắc tố dưới điều kiện ôn hòa. Ưu điểm: thân thiện môi trường, hoạt tính cao ở nhiệt độ thấp; hạn chế: chi phí enzyme cao và dễ bị ức chế bởi chất độc.

Phương pháp	Chất tẩy	Điều kiện	Ưu/Nhược điểm
Peroxide	H₂O₂, percarbonate	pH 9–11, 60–90 °C	Thân thiện, chậm, tốn nhiệt
Clo	NaOCl, Ca(OCl)₂	pH 6–8, 25–40 °C	Nhanh, hiệu quả, tạo AOX
Quang xúc tác	TiO₂ + UV	pH trung tính, nhiệt độ phòng	Tiết kiệm năng lượng, ít phụ phẩm
Enzyme	Laccase, peroxidase	pH ôn hòa, 30–50 °C	Thân thiện, chi phí cao

Ứng dụng trong công nghiệp giấy và dệt

Trong công nghiệp giấy, tẩy trắng pulp (bột giấy) là bước mấu chốt để đạt độ trắng, độ bền và độ bám mực cho giấy in. Quy trình phổ biến bao gồm:

• Elemental Chlorine Free (ECF): sử dụng ClO₂ thay cho Cl₂ giảm AOX.
• Totally Chlorine Free (TCF): kết hợp H₂O₂, Ozone và enzyme, không dùng halogen.

Quy trình ECF và TCF được quy định trong chuẩn xử lý nước thải pulp theo EPA Effluent Guidelines.

Trong dệt vải cotton, polyester hay len, tẩy trắng đảm bảo loại bỏ hoàn toàn màu tự nhiên và tạp chất, chuẩn bị cho giai đoạn nhuộm hoặc hoàn thiện. Thông thường sử dụng H₂O₂ ở pH kiềm và nhiệt độ 80–100 °C, kết hợp thêm chất ổn định peroxide và chất bảo vệ xenluloza để giảm hư hại sợi.

Quy trình tẩy trắng vải thường bao gồm:

1. Tiền xử lý (scouring) loại dầu, sáp và tạp chất.
2. Tẩy trắng chính với H₂O₂ + NaOH.
3. Trung hòa và giặt sạch, chuẩn bị cho nhuộm hoặc hoàn thiện.

Tẩy trắng răng

Tẩy trắng răng sử dụng các chất oxy hóa mạnh như hydrogen peroxide (H₂O₂) hoặc carbamide peroxide với nồng độ từ 10% đến 35% để phân hủy chromogen — các hợp chất tạo màu bám trên men răng và ngà. Quá trình oxy hóa này phá vỡ các liên kết đôi trong sắc tố hữu cơ, chuyển thành phân tử nhỏ không màu hoặc dễ hòa tan, giúp răng sáng hơn.

Các phương pháp tẩy trắng răng bao gồm tẩy trắng tại phòng nha (in‐office bleaching) với đèn kích hoạt hoặc laser để tăng tốc phản ứng H₂O₂, và tẩy trắng tại nhà (at‐home bleaching) bằng khay nhựa tùy chỉnh, gel nồng độ thấp hơn. Tẩy trắng in‐office cho kết quả nhanh (1–2 buổi), trong khi phương pháp tại nhà cần kiên nhẫn (2–4 tuần) để đạt độ trắng mong muốn.

Hiệu quả và độ bền màu phụ thuộc vào tình trạng ban đầu, nồng độ chất tẩy, thời gian tiếp xúc và cách chăm sóc sau điều trị. Một số nha sĩ khuyến cáo kết hợp fluoride hoặc calcium phosphate sau khi tẩy để tái khoáng men và giảm độ nhạy cảm.

Tẩy trắng da

Tẩy trắng da (skin lightening) nhằm giảm sản xuất melanin hoặc ức chế enzyme tyrosinase trong quá trình tổng hợp melanin. Các hoạt chất phổ biến gồm hydroquinone (2–4%), kojic acid, arbutin và azelaic acid, có cơ chế ngăn cản quá trình oxy hóa L‐tyrosine thành DOPA, bước khởi đầu tổng hợp melanin.

Liệu trình thường kéo dài 8–12 tuần, phối hợp với kem chống nắng phổ rộng (SPF ≥ 30) để ngăn tác động tia UV kích thích tái tạo melanin. Hiệu quả chịu ảnh hưởng bởi nồng độ hoạt chất, tần suất bôi, và loại da (theo phân loại Fitzpatrick I–VI).

Tẩy trắng da tại các cơ sở thẩm mỹ (medical‐grade peels) có thể kết hợp axit glycolic 20–30% hoặc axit salicylic, kích thích tái tạo tế bào và loại bỏ lớp hắc sắc tố. Cần lưu ý nguy cơ tăng sắc tố sau viêm (post‐inflammatory hyperpigmentation) đặc biệt ở da tối màu.

Tác động môi trường và xử lý chất thải

Chlorine và các hợp chất chlorinated organic (AOX) sinh ra từ quá trình tẩy trắng pulp giấy và tẩy clo hóa vải ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ sinh thái thủy sinh. AOX gây độc cho động vật thủy sinh, tích tụ trong chuỗi thức ăn và làm giảm đa dạng sinh học.

Tẩy trắng peroxide (H₂O₂) phân hủy hoàn toàn thành nước và oxy, không để lại phụ phẩm độc hại. Phương pháp này được khuyến khích trong công nghiệp bột giấy (Totally Chlorine Free ‐ TCF) và xử lý nước thải.

Chất tẩy	Phụ phẩm	Mức độ ô nhiễm	Biện pháp xử lý
NaOCl	AOX, Cl2	Cao	Bio‐bleaching, AOX‐removal resin
H2O2	H2O, O2	Thấp	Không cần xử lý đặc biệt
Ozone	O2	Trung bình	Khử ozone dư, quang hóa

Đánh giá an toàn và sức khỏe

Tiếp xúc trực tiếp với hydrogen peroxide đậm đặc, chlorine hoặc hypochlorite có thể gây kích ứng da, bỏng hóa chất và tổn thương niêm mạc hô hấp. Quy chuẩn OSHA và GHS yêu cầu giới hạn tiếp xúc (PEL/TLV) với H₂O₂ ≤ 1 ppm và Cl₂ ≤ 0,5 ppm trong không khí.

Khi tẩy trắng răng, tác dụng phụ thường gặp là ê buốt, viêm nướu và tổn thương men răng nếu lạm dụng nồng độ cao hoặc kéo dài thời gian. Đeo khay bảo vệ lợi và tuân thủ hướng dẫn nha sĩ là biện pháp phòng ngừa hiệu quả.

Trong tẩy trắng da, nguy cơ viêm da tiếp xúc và tăng sắc tố sau viêm (PIH) đòi hỏi theo dõi thường xuyên. Pha loãng hoạt chất, giãn thời gian điều trị và kết hợp phục hồi hàng rào bảo vệ da (ceramide, niacinamide) giúp giảm biến chứng.

Xu hướng nghiên cứu và phát triển

Nghiên cứu enzyme bleaching hướng tới sử dụng laccase, manganese peroxidase và glucose oxidase immobilized để tẩy trắng thân thiện môi trường. Các hệ enzyme được cố định trên vật liệu nanocomposite cho khả năng tái sử dụng và hoạt tính cao ở pH trung tính, nhiệt độ phòng.

Cold plasma (plasma lạnh) ứng dụng trong tẩy trắng bề mặt vải và giấy không cần chất hóa học, tạo gốc oxy hóa tại chỗ, tiết kiệm nước và năng lượng. Thiết bị plasma dielectric barrier discharge (DBD) cho phép xử lý liên tục trên băng chuyền công nghiệp.

Photocatalyst nano‐TiO₂ doped kim loại quý (Ag, Au) dưới ánh sáng LED xanh (λ 450–480 nm) kích hoạt tạo gốc hydroxyl, phân hủy pigment nhanh chóng. Phương pháp này đang được phát triển để tẩy trắng men răng tại phòng nha với ánh sáng an toàn và không sinh nhiệt.

Tài liệu tham khảo

1. Deshmukh, S., & More, S. (2020). Industrial Bleaching Processes. Springer.
2. Halliwell, B., & Gutteridge, J. M. C. (2015). Free Radicals in Biology and Medicine. Oxford University Press.
3. American Dental Association. (2024). Tooth Whitening Products. ada.org.
4. World Health Organization. (2023). Skin Bleaching Products: Public Health Implications. who.int.
5. U.S. EPA. (2022). What is Bleach? epa.gov.
6. ASTM International. (2019). ASTM D7668-19 Standard Guide for Determination of Bleaching Efficiency.